MB Teller - the stories once told

Trước hết, chúng ta có thể phân biệt hai loại chính : Kịch bản sáng tác và kịch bản chuyển thể, có khi còn được gọi là cải biên, hoặc phóng tác, tùy theo sự trung thành ít hay nhiều đối với nguyên bản văn học .

KỊCH BẢN ĐIỆN ẢNH CẢI BIÊN TỪ VĂN HỌC

Cải biên không phải là sáng tác toàn diện truyện phim, nhưng không phải vì thế mà không có sáng tạo . Trái lại, công việc này đòi hỏi nơi người viết mức đầu tư trí tuệ không nhỏ . Có người nghĩ rằng nguyên bản kịch hoặc tiểu thuyết đã có chủ đề, tình tiết, nhân vật và kết cấu sẵn rồi, nên việc cải biên rất dễ, chẳng qua chỉ là dùng cách viết của điện ảnh để trình bày lại câu chuyện mà thôi . Trái lại, cũng có người khác cho rằng việc cải biên bị gò bó bởi nguyên bản, không phát huy được tự do sáng tác .

Đặc biệt, cải biên những tác phẩm văn học nổi tiếng là việc rất khó, bởi vì khán giả luôn so sánh, thường cho rằng xem phim thấy không hay bằng đọc nguyên bản .

Đây là một vấn đề khá phức tạp . Những hình thức nghệ thuật khác nhau tất nhiên phải có những phương pháp biểu hiện khác nhau, nảy sinh ra những thái độ thưởng ngoạn cũng khác nhau .

Bởi thế nên rất khó mà yêu cầu sau khi xem phim lại có được một nguồn cảm xúc giống như đọc bản gốc văn học . Điều đáng nói là điện ảnh không từ chối sử dụng những gì đưa đến hiệu quả tốt trong phương pháp biểu hiện của văn học và kịch, nhưng điện ảnh vẫn có ngôn ngữ riêng của mình .

Thủ pháp biểu hiện của tiểu thuyết và điện ảnh .

Điểm giống nhau là tiểu thuyết và điện ảnh đều được hưởng sự tự do rất lớn trong phương pháp mô tả, không bị giới hạn về không gian và thời gian .

Tiểu thuyết và điện ảnh đều có thể diễn tả các hiện tượng tự nhiên, các hiện tượng xã hội phức tạp và thế giới tâm hồn của con người một cách rộng rãi, không bị gò bó gì cả . Tuy nhiên, giữa tiểu thuyết và điện ảnh có những điểm khác nhau sau đây :

1 – Tiểu thuyết chỉ có thể nói lên bằng chữ, còn điện ảnh thì tác động trực tiếp đến “nhìn“ và “nghe“ của khán giả . Tiểu thuyết đòi hỏi sự tưởng tượng, suy ngẫm của độc giả khi đọc qua những dòng chữ .

Trái lại, trong điện ảnh khán giả trực tiếp trông thấy những hình tượng cụ thể rõ ràng, sáng sủa, đồng thời còn có thể nghe rõ tiếng nói của nhân vật, nghe rõ âm nhạc và âm thanh tuyệt diệu của thiên nhiên .

Khi mô tả phong cảnh, trong tiểu thuyết phải tốn khá nhiều giấy mực mới có thể tạo nên một bức tranh trong trí tưởng tượng của độc giả, nhưng trên màn ảnh, chỉ cần một cảnh thu hình là có thể làm cho khán giả có cảm giác mình đang sống trong khung cảnh ấy .

2 – Trong tiểu thuyết, việc sử dụng những câu văn có tính chất thuyết minh và kể chuyện là một thủ pháp có hiệu quả và cần thiết, nhưng không hợp với phương pháp biểu hiện của điện ảnh . Chẳng hạn, câu đầu tiên trong tiểu thuyết “Anna Karenina“ của L.Tolstoi đã viết : “Các gia đình hạnh phúc đều giống nhau ; gia đình bất hạnh thì mỗi nhà có một điều bất hạnh khác nhau“.

Câu văn giản dị này có sức mạnh khái quát, nhưng không thể đưa nguyên xi vào kịch bản điện ảnh, vì thiếu hình tượng thị giác .

Những câu văn tương tự như :”Anh ấy thường đến thăm người bạn thân“, hoặc : “Anh ấy đi xin việc, đi đến đâu cũng bị người ta từ chối“, những câu đại loại như thế thường gặp được trong tiểu thuyết, nhưng nếu đặt vào kịch bản điện ảnh, đến lúc quay phim phải tốn rất nhiều công sức và chỉ có thể biểu hiện một cách gượng gạo, vì “thường thường“và “khắp mọi nơi“ có nghĩa là phải lặp đi lặp lại nhiều lần .

3 – Trong cách mô tả nhân vật, tiểu thuyết thường dùng phương pháp nhận xét, còn điện ảnh thì thể hiện qua những hành động cụ thể .

Tiểu thuyết có thể viết : “Anh ấy là người tháo vát, giống như cha anh“ .

Trong kịch bản điện ảnh, không thể có câu diễn tả đơn giản như thế, trái lại tác giả phải tạo nên một loạt hành động, ví dụ như :

“Bên cạnh người cha đang cật lực làm vườn, người con xách nước tưới cây . Người cha chẻ củi ngoài sân, người con ôm củi sắp xếp vào bếp“.

4 – Cách tiếp nhận của quần chúng đối với tiểu thuyết và điện ảnh hoàn toàn khác nhau .

Tiểu thuyết là thể loại để đọc riêng một mình, có thể lướt qua những chỗ không quan trọng, và chú ý đọc kỹ những chỗ quan trọng . Nếu đọc không hiểu, có thể ngừng lại để suy nghĩ . Nếu có chỗ đã quên thì bất cứ lúc nào cũng có thể ngừng để đọc lại một lần nữa .

Trái lại, điện ảnh nhằm phục vụ đông đảo khán giả tập trung một chỗ, họ có trình độ văn hóa và khả năng hiểu biết chênh lệch nhau . Phim lại phải chiếu liền một mạch, không thể ngừng lại cho khán giả suy nghĩ, hoặc chiếu ngược lại những đoạn chưa hiểu kịp . Bởi thế nên tác giả kịch bản và đạo diễn điện ảnh khi thực hiện tác phẩm phải chú ý trình bày thật rõ ràng, rành mạch, từ chủ đề đến các quan hệ của nhân vật, tiến triển của kịch tính, sao cho khán giả dễ nắm bắt, dễ hiểu .

Nếu nghĩ kỹ, còn có thể thấy thêm những điểm khác nhau giữa tiểu thuyết và điện ảnh, nhưng đại để là có những điểm chính như vừa kể .

Thủ pháp biểu hiện của kịch và điện ảnh

Giữa kịch và điện ảnh cũng có những chỗ giống nhau và khác nhau trong phương pháp biểu hiện :

1 – Kịch và điện ảnh đều truyền cảm đến khán giả qua phương pháp “Nhìn“ và “Nghe“ , với phương tiện biểu hiện chính là “diễn viên“ . Trong kịch là những con người thật, trong điện ảnh là qua những hình ảnh chuyển động trên màn bạc, theo sự hướng dẫn của đạo diễn, các diễn viên sáng tạo ra những hình tượng điển hình có sức mạnh lay động nội tâm, gieo tình cảm sâu đậm, để góp phần làm đẹp tâm hồn, nâng cao tư tưởng thẩm mỹ của khán giả .

2 – Cách tiếp nhận của khán giả đối với kịch và phim rất giống nhau .

Vào những buổi diễn kịch hoặc chiếu phim, hàng trăm hàng nghìn khán giả tính cách khác nhau, nghề nghiệp khác nhau, trình độ khác nhau, đến ngồi chung trong rạp cùng xem một vở kịch hoặc một bộ phim . Việc thưởng thức có tính cách đại chúng như thế đòi hỏi những nhà sáng tác kịch và phim phải sử dụng hết mọi khả năng của những thủ pháp nghệ thuật để giữ sự chú ý và gây hứng thú cho khán giả .

Cách tiếp nhận có tính cách đại chúng ấy khiến cho kết cấu của truyện phim nên theo khuynh hướng chung về kết cấu kịch : mở đầu, phát triển, cao trào, kết thúc, bởi vì khuynh hướng này đã trải qua thực tiễn lâu dài của sân khấu, đã chứng minh rằng nó đã được khán giả chấp nhận, đồng thời có thể phục vụ tốt cho tư tưởng chủ đề của tác phẩm .

Tuy nhiên, vì điện ảnh có những thủ pháp biểu hiện linh hoạt hơn kịch, nên đã có những phim sử dụng phương pháp kết cấu tương đối xuôi chiều, gần với tiểu thuyết với sự phát triển của cốt truyện trôi êm đi như dòng sông, không có sóng nổi lên nhiều lắm, khó nói cao trào thật sự là ở chỗ nào, nhưng nhờ tính cách nhân vật sáng sủa, đề tài giàu chất đời sống, với nhiều chi tiết sinh động gây cảm xúc, nên cũng trở thành những tác phẩm được khán giả yêu thích .

3 – Sự khác nhau lớn nhất giữa kịch và phim trong thủ pháp biểu hiện là kịch bị hạn chế về không gian và thời gian, còn phim thì hết sức tự do về phương diện này . Thông thường, kịch được diễn ra trong một không gian có giới hạn trên sân khấu, thời gian trong kịch gần như là thời gian thật ngoài đời .

Muốn thay đổi địa điểm cho diễn xuất thì phải thay đổi cảnh . Việc chuyển qua thời gian khác chỉ có thể thực hiện bằng cách đổi qua cảnh khác hoặc màn khác .

Tình trạng hạn chế ấy khiến cho tác giả kịch phải tập trung sự phát triển kịch tình, thu gọn trong địa điểm và thời gian tối thiểu . Hơn nữa, giữa sân khấu và chỗ ngồi của khán giả có một khoảng cách nhất định, những biểu hiện tình cảm tế nhị trên nét mặt và những động tác tế nhị của diễn viên, khán giả ngồi xa không nhìn thấy rõ, vì thế nên kịch phải dựa nhiều vào ngôn ngữ chính là đối thoại .

Trong điện ảnh khác hẳn, nhà làm phim không bị hạn chế trong cái khung sân khấu, có thể dựng lên ở phim trường đủ thứ bối cảnh rộng hay hẹp, hoặc có thể đi thu hình ngay ở ngoài đường phố, trên sông, trên tàu thủy, trên máy bay, có thể nói là

không bị hạn chế chút nào về không gian . Về việc diễn tả thời gian, điện ảnh có nhiều thủ pháp linh hoạt, như sử dụng một chiếc đồng hồ, một quyển lịch, cây cối trải qua bốn mùa trong năm, trải qua nhiều năm, và nhiều thủ pháp khác nữa . Điện ảnh còn có thể cho trôi qua cả một khoảng thời gian, trôi qua nhiều năm tháng một cách rất tự nhiên, đó là điều rất quen thuộc đối với các nhà làm phim và cả khán giả .

Đặc biệt, thủ pháp dựng phim mang đến hiệu quả biểu hiện cho điện ảnh đặc biệt hơn kịch và tiểu thuyết, tạo nên nét riêng cho ngành nghệ thuật mới này . Thủ pháp dựng phim dẫn đến sự tiết kiệm trong biểu hiện, chỉ cạn lọc những cái cần thiết nhất, và cắt bỏ những cái thừa . Đặc điểm này giúp cho điện ảnh có được khả năng thể hiện những nội dung đời sống phong phú trong một độ dài có hạn, một cách linh hoạt và sáng sủa khác thường .

So sánh giữa ba ngành : tiểu thuyết , kịch và điện ảnh

Trong sự so sánh này, chúng ta chỉ nêu lên một số điểm khác nhau trong phương pháp biểu hiện của mỗi ngành, chứ không hề có ý muốn hạ thấp tiểu thuyết và kịch . Mỗi ngành nghệ thuật có sở trường của nó . Sức lôi cuốn của tiểu thuyết và kịch, tự nó có những mặt mà điện ảnh không thể thay thế được .

Tuy nhiên, cái mạnh trong sức truyền cảm và sự phong phú của thủ pháp biểu hiện của điện ảnh, lại là điều không ai có thể chối cãi . Nhận rõ điều này cũng là cần thiết .

Chúng ta so sánh để đi kết luận :

Kịch bản điện ảnh không thể là một vở kịch, hoặc một quyển tiểu thuyết . Đây là một tác phẩm văn học thuộc thể loại khác, được viết ra bằng thủ pháp nghệ thuật, bằng ngôn ngữ và đặc trưng riêng của nó .

Muốn cho ý định của một vở kịch, hay một cuốn tiểu thuyết trở thành ý định của một kịch bản điện ảnh thì phải theo đúng hình thức đặc biệt điện ảnh, bằng cách sử dụng những đặc trưng phong phú và nhiều vẻ của loại hình nghệ thuật mới này .

Vì thế, việc làm của người biên kịch điện ảnh trong trường hợp này cũng rất phức tạp như khi xây dựng một truyện phim mới, có khi còn phức tạp hơn vì phải tôn trọng nội dung của bản gốc văn học .

Hết phần 1…

còn tiếp